Herman Edward Werner

Herman Edward Werner
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

23 lipca 1872
Łódź

Data i miejsce śmierci

21 października 1932
Łódź

Zawód, zajęcie

fabrykant, dyrektor Kolei Elektrycznej Łódzkiej (tramwaje miejskie)

Narodowość

polska

Wyznanie

ewangelickie

Multimedia w Wikimedia Commons

Herman Edward Werner (ur. 23 lipca 1872 w Łodzi, zm. 21 października 1932 tamże) – dyrektor Kolei Elektrycznej Łódzkiej (tramwaje miejskie) w latach 1917–1932, współwłaściciel Przędzalni Szewiotu i Fabryki Towarów Trykotowych „Stephan i Werner” w Łodzi, przy ul. Wierzbowej 44.

Życiorys

Urodził się 23 lipca 1872 roku w Łodzi. Syn młynarza Augusta Wernera i Wilhelminy z d. Busse (córka Rajmunda i Marii z d. Porańskich), oboje pochodzenia niemieckiego, wyznania ewangelicko-augsburskiego; związek małżeński zawarli 30 IX/12 X 1899 r., najprawdopodobniej w kościele ewangelickim pw. św. Trójcy. Dzień przed ślubem zawarli umowę przedślubną przed łódzkim notariuszem Juliuszem Gruszczyńskim (akt nr 8255/99)[1].

Prawdopodobnie 1 listopada 1898 r. podjął pracę w Gazowni Miejskiej w Łodzi jako biuralista (urzędnik) lub buchalter, z pensją 600 rubli rocznie + 25 rubli gratyfikacji, również rocznie[2].

Kariera w Kolei Elektrycznej Łódzkiej (KEŁ)

Pracę w KEŁ Herman Werner podjął około sierpnia 1900 r. jako buchalter (księgowy) w Zarządzie Spółki KEŁ. Po śmierci w kwietniu 1917 r. pierwszego dyrektora KEŁ – inż. Józefa Witkowskiego został powołany na stanowisko kolejnego dyrektora KEŁ, które piastował do śmierci 21 października 1932 roku. Był dyrektorem w trudnym wojennym i powojennym okresie funkcjonowania komunikacji miejskiej w Łodzi. We wspólnym działaniu z akcjonariuszami, którzy zostali zmuszeni do podpisania nowej umowy koncesyjnej z miastem w czerwcu 1923 r. (Werner był odpowiedzialny za zawarty w niej program rozbudowy sieci tramwajowej w Łodzi)[3], zdołał wyprowadzić przedsiębiorstwo na prostą ekonomiczną. Tu też z urzędu pełnił funkcję prezesa Kasy Emerytalno-Pożyczkowej Pracowników Kolei Elektrycznej Łódzkiej[4].

W 1931 r., z jego inicjatywy i fundacji powstała Kasa Zaliczkowa dla Urzędników KEŁ SA w Łodzi im. Józefa Witkowskiego. Miało to miejsce z okazji 25-lecia jego pracy w KEŁ oraz dla uczczenia pamięci II dyrektora KEŁ – J. Witkowskiego. Jej kapitałem zakładowym była suma 3500 zł stanowiąca część jego nagrody jubileuszowej oraz 1500 zł z podobnej nagrody dla jego zastępcy inż. Jan Ringa, które otrzymali jednomyślną decyzją Zarządu Spółki z 14 marca 1929 (Werner i Ring byli członkami zarządu). Celem działalności Kasy było udzielanie nieoprocentowanych pożyczek urzędnikom KEŁ do wysokości ich miesięcznych zarobków. Kasa znajdowała się pod kontrolą Zarządu Spółki KEŁ[5].

Fabryka szewiotu i trykotaży

Pracując w KEŁ wszedł we wrześniu 1903 r. w spółkę z Francuzem – Leopoldem Stephanem[6], w wyniku której powstała Przędzalnia Szewiotu i Fabryka Towarów Trykotowych „Stephan i Werner” przy ul. Wierzbowej 44[7]. Dla tej czynności prawnej podali adres w Łodzi: ul. Dzielna (ob. ul.Narutowicza) 64. Ich prokurentem (dyrektorem fabryki) był Aleksander Dehmel. Budynki fabryki przy Wierzbowej 44 powstały prawdopodobnie ok. 1906 roku.

W styczniu 1918 r. firma znajdowała się z powodu trudności finansowych pod nadzorem sądowym, który sprawował łódzki fabrykant Moritz Prinz[8].

Faktyczny rozwój przedsiębiorstwa nastąpił w latach 30. XX wieku. W 1937 r. przedsiębiorstwo zatrudniało około 300 robotników, a wartość kapitału zakładowego wynosiła 1 115 000 złotych. W przędzalni funkcjonowało 3415 wrzecion przędzalniczych systemu angielskiego i 970 wrzecion niciarkowych, co plasowało je w grupie średniej wielkości przedsiębiorstw[9].

Po II wojnie światowej, w nowych warunkach polityczno-gospodarczych, 3 grudnia 1947 r. fabryka przy ul. Wierzbowej 44 została przejęta na własność Skarbu Państwa bez odszkodowania[10]. Odtąd zakład funkcjonował jako Państwowe Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego Nr 6, z oddziałem produkcji wełnianej. W tym czasie pracowało tu 220 robotników[11].

18 grudnia 1950 r. został podpisany protokół zdawczo-odbiorczy przedsiębiorstwa „Stephan i Werner Sp. Akc. – Fabryka Wyrobów Trykotowych i Przędzalnia Wełny Czesankowej, Łódź, Wierzbowa 44”, kończyło to formalnie proces upaństwowienia tego przedsiębiorstwa. W tym samym dniu powstały na tej bazie Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego im. Wojska Polskiego, Przedsiębiorstwo Państwowe Wyodrębnione[12].

Od ok. 1958 r. nastąpiła zmiana nazwy na Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego im. Emilii Plater (od ok. 1969 r. z dodaną handlową nazwą „Lido”), jako ich oddział o nazwie „Iwa”, których dyrekcja mieściła się przy ul. Wólczańskiej 66. Zakłady „Lido” produkowały wg reklamy wyroby dziewiarskie, bieliznę męską, damską i dziecięcą; do nabycia we wszystkich sklepach w całym kraju[13] z czego wynika, że zaprzestano przetwórstwa wełny. W roku 1959 fabryka została odnotowana w Księdze Przemysłu Polskiego (Warszawa 1959) pod nr 3425 r. jako Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego im. Wojska Polskiego (prod.: wyroby dziewiarskie bawełniane, jedwabne, mieszane, wyroby odzieżowe dziane męskie, bielizna dziana, dzianina kaloszowa).

W wyniku przemian polityczno-gospodarczych po 1989 r. zakład „Lido” został postawiony w stan likwidacji. Na początku XXI w. teren fabryki został sprzedany przez miasto prywatnemu inwestorowi, który zaczął wynajmować jej pomieszczenia różnym firmom produkcyjnym i usługowym.

Budynek Przędzalni Szewiotu i Fabryka Towarów Trykotowych Stephan i Werner (budynek biurowy, budynek fabryczny z przybudówką) znajduje się w łódzkiej gminnej ewidencji zabytków (poz. 1855)[14]. Zabudowania znalazły się na obszarze tzw. Nowego Centrum Łodzi kreowanego wokół nowo powstałego dworca kolejowego Łódź Fabryczna.

Inne działania H. Wernera

Herman Werner był zaproszony do kilku zarządów i rad nadzorczych: Spółdzielczego Banku Przemysłowców Łódzkich (członek Rady Nadzorczej)[15], Browaru i Fabryki Kwasu Węglowego Sukcesorów K. Anstadta Spółki Akcyjnej w Łodzi (członek Zarządu)[16], Cukierni i Rafinerii „Leśmierz” S.A. (członek zarządu i współudziałowiec [w 1928 r. 244 imiennych akcji przy ich ogólnej liczbie 2400 szt.]; w latach 1927–1939 przy ul. Wierzbowej 40 w Łodzi funkcjonowało Biuro Sprzedaży Cukru „H. i E. Werner”, które miało związek z działalnością Hermana Wernera w Cukrowni „Leśmierz”), Farbiarni i Wykończalni „Dobieszków” S.A. (członek zarządu)[17].

Herman Werner był też współzałożycielem Łódzkiego Towarzystwa Zwalczania Raka[18].

Rodzina i okoliczności śmierci

Informacja o śmierci H. Wernera, „Republika” z dnia 22 X 1932 r., s. 1.
Grupa konduktorów i motorniczych KEŁ przed budynkiem administracyjnym zajezdni II (ul. J. Dąbrowskiego), spowitej kirem z powodu śmierci dyr. Wernera; X 1932

Jego żoną była Eleonora z domu Szulc (ur. 21 lutego 1880; związek małżeński zawarli 30 IX/12 X 1899 r.[1]), z którą miał pięcioro dzieci[19]:

  • Eugeniusza Karola (ur. 23 stycznia 1901; Łódź) – inżynier,
  • Alfreda Ryszarda (ur. 10 listopada 1902; Łódź),
  • Elżbietę (ur. 23 października 1903; Łódź),
  • Stefanię (ur. 22 września 1905; Łódź),
  • Artura Hermana (ur. 28 sierpnia 1908; Łódź) – fabrykant i przedsiębiorca[20].

Pomiędzy małżonkami istniała intercyza „na wyłączność majątku i wspólność dorobku”[21].

Herman Werner zmarł niespodziewanie, późnym wieczorem 21 października 1932 roku, w trakcie wizyty u znajomych, na udar serca[22]. Pogrzeb odbył się 25 października 1932 roku na cmentarzu przy ul. Ogrodowej (część ewangelicka, kwatera H–2, grób nr 18). Wyprowadzenie ciała nastąpiło z kościoła św. Trójcy. Jak wynika z informacji opublikowanej na łamach „Kurjera Łódzkiego”, w pogrzebie uczestniczyli m.in.: księża pastorowie Wannagat i Schedler, mec. J. Gołkontt, Rada Nadzorcza i Zarząd KEŁ, Prezes W. Hordliczko (w imieniu Cukrowni „Leśmierz”), p. Rachwalski, Fitzer i Marciniak, współpracownicy i delegacja Służby Ruchu (konduktorzy i motorniczowie) KEŁ, orkiestra KEŁ, ewangelicki kościelny chór Św. Trójcy[23].

Upamiętnienie

Pamięć o Hermanie Wernerze uległa po II wojnie światowej praktycznie całkowitemu zapomnieniu, a została przywrócona w drodze zbiegu okoliczności: Małgorzata Pyziak z Łodzi znalazła w swoim mieszkaniu pamiątki związane z postacią Wernera, wśród nich jego olejny portret pędzla łódzko-pabianickiego malarza – Bolesława Nawrockiego (1887–1946). W 2015 TVP3 Łódź poświęciła Hermanowi Wernerowi część relacji z 21. kwesty na Starym Cmentarzu w Łodzi. W reportażu Herman Werner został określony jako „znamienity łodzianin”.

W 2017 w miejscu jego pochówku (w części ewangelickiej cmentarza przy ul. Ogrodowej w Łodzi, kwatera H–2, grób nr 18), we współdziałaniu łódzkiej parafii ewangelicko-augsburskiej oraz finansowym udziale Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego – Łódź Sp. z o.o. i Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej, umieszczona została tablica marmurowa z napisem: „Herman Edward Werner, 1872–1932; dyrektor Kolei Elektrycznej Łódzkiej w latach 1917–1932”[24].

Przypisy

  1. ↑ a b Akt ślubu nr 219.
  2. ↑ Julian Kuciński, Gazownia łódzka, 1867–1997. Łódź 1998, s. 306.
  3. ↑ Wojciech Źródlak i inni, Łódzkie tramwaje, s. 29–36, 139, 140, 153.
  4. ↑ „Kurjer Łódzki”, 24 października 1932 roku, nr 292, s. 2.
  5. ↑ Wojciech Źródlak i inni, Łódzkie tramwaje, s. 139.
  6. ↑ Według „Księgi Adresowej m. Łodzi, 1937-1939”; Wykaz mieszkańców Łodzi, s. 398 mieszkał w luksusowej modernistycznej kamienicy przy ul. H. Sienkiewicza 42.
  7. ↑ „Godzina Polski”, 30.01.1918, nr 30-A, s. 7; por. B. Pełka, Kapitały francuskie w przędzalnictwie czesankowym wełny i ich wpływ na powstanie dużych przedsiębiorstw. Łódź 1992 (Acta Universitatis Lodziensis: Folia Historica 47), s. 47–48.
  8. ↑ „Godzina Polski”, 30 stycznia 1918 roku, Nr 30-A, s. 7 (Ogłoszenie Wydziału Regestracyjnego Królewsko-Polskiego Sądu Okręgowego w Łodzi o wpisaniu Firmy do rejestru „Dział A”; poz. 657 + poz. 649, Moritz Prinz).
  9. ↑ „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” na 1936 r. (poz. 7528 – Przędzalnia Szewiotu i Fabryka Towarów Trykotowych „Stephan i Werner”).
  10. ↑ W pierwszej wersji Orzeczenia nr 16 Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 3 XII 1947 r. o przejściu przedsiębiorstw na własność Państwa („Monitor Polski”, 19 I 1948 r., poz. 30: Postanowienie Głównej Komisji do spraw upaństwowienia przedsiębiorstw z dnia 5 listopada 1947 roku), Nr 1 A 79/47 zapisano, że fabryka zostaje przejęta „za odszkodowaniem”. Na skutek sprostowania tegoż Ministra przesunięto ją do grupy „bez odszkodowania”.
  11. ↑ Tadeusz Peche, Monografia przemysłu na terenie regionu łódzkiego. Łódź, grudzień 1947, s. 6, 12.
  12. ↑ Dziennik Urzędowy Prezydium Rady Narodowej m. Łodzi, z 1.12.1950, nr 13 (ogłoszenie o podpisaniu protokołu zdawczo-odbiorczego zakładów „Stephan i Werner”).
  13. ↑ Informator uniwersalny Łódź od A do Z. Łódź 1958, s. 385.
  14. ↑ Wykaz kart adresowych gminnej ewidencji zabytków miasta Łodzi poz. 1830. uml.lodz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-09)]..
  15. ↑ „Kurjer Łódzki”, 23 października 1932 r., nr 293, s. 7.
  16. ↑ „Kurjer Łódzki”, 23 października 1932 roku, nr 293, s. 8.
  17. ↑ Podręczny Rejestr Handlowy 1926 r. [cz. 3], Łódź 1926, s. 293, poz. 364-B.
  18. ↑ „Kurjer Łódzki”, 25 października, nr 293, s. 5.
  19. ↑ Arch. Państwowe w Łodzi, Karta meldunkowa do spisu ludności w 191..., k. 245; rodzina Hermana Wernera.
  20. ↑ Dane Archiwum Państwowego w Łodzi.
  21. ↑ Podręczny Rejestr Handlowy 1926 r. [cz. 3], Łódź 1926, s. 261, poz. 657.
  22. ↑ „Republika”, 22 października 1932 r., s. 1.
  23. ↑ „Kurjer Łódzki”, 28 października 1932, nr 296.
  24. ↑ Polska. Dziennik Łódzki”, 31 X-1 XI 2017, s. 6.

Bibliografia

  • Tadeusz Peche, Monografia przemysłu na terenie regionu łódzkiego. Łódź, grudzień 1947, kk. 9 i 12 (maszynopis w Muzeum Włókiennictwa w Łodzi)
  • Łódzkie tramwaje 1898–1998, WojciechW. Źródlak, JanJ. Raczyński (red.), TomaszT. Igielski (oprac.), Łódź: „Emi-Press”, 1998, s. 29–36, 130, 140, 153, ISBN 83-904079-3-0, OCLC 830194061 .