Żelazna Rządowa

Ten artykuł dotyczy wsi w powiecie przasnyskim. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Żelazna Rządowa

wieś
Szkoła w Żelaznej Rządowej
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	przasnyski
Gmina	Jednorożec
Liczba ludności (2011)	464[2][3]
Strefa numeracyjna	29
Kod pocztowy	06-323[4]
Tablice rejestracyjne	WPZ
SIMC	0510965[5]
Położenie na mapie gminy Jednorożec Żelazna Rządowa
Położenie na mapie Polski Żelazna Rządowa
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Żelazna Rządowa
Położenie na mapie powiatu przasnyskiego Żelazna Rządowa
53°13′49″N 21°08′16″E/53,230278 21,137778[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Żelazna Rządowa (kurp. Źelåznå^[6]) – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie przasnyskim, w gminie Jednorożec^[5][7]. Leży w Puszczy Zielonej.

Wiadomości ogólne

Nazwa

Legenda o powstaniu wsi nie sytuuje jej początków w konkretnym czasie, ale tłumaczy nazwę. Ma pochodzić od obfitych złóż rudy darniowej^[8]. Określenie Rządowa odnosi się do gruntów rządowych, na których rozciągała się miejscowość^[9].

Początkowo wieś określana była jako Królewska^[10][11]. Po 1795 wieś nazywano Rządową^[12]. Na początku XX wieku określano ją też jako Państwową^[13].

Zmiany administracyjne

Do 1795 Żelazna była wsią w starostwie przasnyskim, ziemi ciechanowskiej i województwie mazowieckim. Z III rozbiorem trafiła do Prus Nowowschodnich (departament płocki, powiat przasnyski). Odtąd stanowiła dobra rządowe. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego Żelazna była częścią departamentu płockiego i powiatu przasnyskiego. W Królestwie Polskim włączono ją do województwa płockiego, obwodu przasnyskiego i powiatu przasnyskiego. W 1837 województwa przemianowano na gubernie, w 1842 obwody na powiaty, a powiaty na okręgi sądowe. Od 1867 Żelazna Rządowa znalazła się w gminie Jednorożec, powiecie przasnyskim i guberni płockiej. Od 1919 wieś należała do powiatu przasnyskiego w województwie warszawskim. W 1933 w obrębie gmin wprowadzono podział na gromady. Żelazna Rządowa wraz z Żelazną Prywatną tworzyły gromadę Żelazna Rządowa. Z dniem 1 listopada 1939 do III Rzeszy wcielono północną część województwa warszawskiego, w tym powiat przasnyski i wieś Żelazną Rządową jako część Rejencji Ciechanowskiej w prowincji Prusy Wschodnie. Gdy w 1944 przywrócono przedwojenną administrację, Żelazna Rządowa należała do powiatu przasnyskiego i województwa warszawskiego. W 1954 zlikwidowano gminy i zastąpiono je gromadami. W 1973 przywrócono istnienie gminy Jednorożec, do której włączono Żelazną Rządową. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ostrołęckiego. Od 1999 Żelazna Rządowa znajduje się w gminie Jednorożec w powiecie przasnyskim i województwie mazowieckim^[14].

Części wsi

W użyciu są nazwy miejscowe określające części wsi: Kurczy Lasek, Grądy, Gutocha^[6][15].

Historia

Lustracja dóbr królewskich z 1661 wymienia wieś Żelazna Królewska. Mieszkało tu 4 chłopów, którzy płacili czynsz staroście przasnyskiemu (96 florenów)^[10].

W czasie III wojny północnej, w 1708, w pobliżu wsi maszerowały wojska Karola XII. Gdy w Olszewce kolumna królewska idąca od Chorzel złączyła się z resztą wojska maszerującą od strony Przasnysza, powędrował przez Żelazną do Brodowych Łąk, a potem do Myszyńca^[16].

Według akt wizytacji parafii Chorzele z 1781 w Żelaznej stało 20 domów^[17]. W lustracji z 1789 zapisano, że w Żelaznej Królewskiej, wsi położonej na piaszczystym i błotnistym gruncie, mieszkało 14 gospodarzy. Część gospodarzyła na półwłóczkach, część na ćwierćwłóczkach. Obciążenie feudalne regulowali w różnych folwarkach. Każdy gospodarz był zobowiązany do odpracowania 3 dni pańszczyzny w ciągu żniw. We wsi mieszkali też dwaj ludzie luźni, z których każdy w ciągu roku miał odrobić 3 dni pańszczyzny. Łącznie wszyscy gospodarze dawali 6 podwód rocznie (0,43 podwody na jedno gospodarstwo). Pańszczyzna z całej wsi wynosiła 60 złotych polskich, czynsz – 152 złote polskie, a zagonowe zgodnie z kontraktem z dworem – 53 złote polskie (łącznie wszystko 265 złotych polskich). Arendę karczemną płacono łącznie z innymi wsiami, a przypisana była do wsi Olszewka. Zapisano też, że obok Żelaznej Królewskiej leżała Żelazna należąca do Kazimierza Krasińskiego (Szlachecka, późniejsza Prywatna), a z Rzodkiewnicą, wsią należącą do Zielińskiego, procesowano się o granice^[11].

Na przełomie 1799 i 1800 we wsi było 28 domów^[18]. W 1802 sołtysem wsi był Kazimierz Mechel^[9].

W 1815 w Żelaznej Rządowej notowano 32 domy. Mieszkało w nich 173 osób (83 mężczyzn i 90 kobiet)^[19]. W 1817 notowano, że dzieci z Żelaznej uczęszczały do szkoły parafialnej w Olszewce^[20]. W 1827 we wsi były 24 domy, mieszkało zaś 70 osób^[21].

Wsie Żelazna Rządowa i Żelazna Prywatna nierzadko łączono w całość^[9]. Jako jedna osada – Żelazna – zostały zaznaczone na mapie kwatermistrzostwa, która dla omawianego terenu powstała przed powstaniem listopadowym^[22][23]. W 1816 w pobliżu wsi Żelazna uruchomiono kopalnię bursztynu^[24].

6 listopada 1863 w pobliżu wsi Żelazna Rządowa miała miejsce bitwa Rosjan z powstańcami styczniowymi dowodzonych przez majora Konstantego Rynarzewskiego i kapitana Lenartowicza^[25].

 Osobny artykuł: Bitwa pod Żelazną Rządową.

Po 1864 przeprowadzono uwłaszczenie. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydanym w 1895 czytamy, że obie wsie: Żelazna Rządowa i Żelazna Prywatna liczyły 62 domy, 402 mieszkańców i 1465 morgów powierzchni (w tym 668 morgów nieużytków). Notowano też leśnictwo Żelazna z 1 domem, 3 mieszkańcami i 15 morgami ziemi^[12]. Trudna sytuacja materialna zmuszała mieszkańców do emigracji do USA. Kolejna fala emigracji nastąpiła w międzywojniu. Wówczas wyjeżdżano też do Francji^[9].

Na początku XX wieku we wsi działała szkoła z wykładowym językiem rosyjskim^[9]. W 1907 wieś włączono do nowo powstałej parafii Parciaki^[26].

Bez określenia, której Żelaznej dotyczą dane, mamy informacje o Żydach w okolicy. Około 1900 w Żelaznej sklep założył Lejbuś Chaim Przyszwa^[27]. Z 1937 pochodzi relacja, że Aron Gerber, który przeniósł się z Woli Błędowskiej, wygniata masło w Żelaznej^[28].

W 1916 we wsi Żelazna utworzono ochronkę dla dzieci. Przychodziło do niej średnio 25 dzieci^[29].

Według spisu powszechnego z 1921 we wsi istniało 49 domów i 3 budynki niemieszkalne. W Żelaznej Rządowej mieszkało 249 osób, w tym 120 mężczyzn i 129 kobiet^[30]. Przed II wojną światową w Żelaznej Rządowej mieszkała Felicja Zylberwasser (alias Maj) i zapewne Żydów było tu więcej^[27]. W 1936 planowano włączenie rolników z Żelaznej do spółdzielni mleczarskiej „Zrozumienie” w Zawadach^[28].

W 1936 ks. Władysław Skierkowski prowadził we wsi badania etnograficzne na temat kultury Kurpiów Zielonych^[31]. Mieszkańcy innych wsi określali ludzi z Żelaznej mianem kołtunów^[9].

Na dzień 1 września 1939 we wsi mieszkało 311 osób^[14].

W czasie II wojny światowej zginęło około 20 osób ze wsi. Kilkanaście osób przetrzymywach było i zginęło w obozach koncentracyjnych^[9]. Zatrzymano nauczycieli prowadzących tajne nauczanie^[32].

Mężczyzni z Żelaznej Rządowej zaangażowali się w działalność Armii Krajowej. W 1943 w ramach Ośrodka II „Liwiec” w Jednorożcu z siedzibą w Małowidzu powstał Pluton III Żelazna. Dowódcą jednostki Armii Krajowej był Wincenty Merchel ps. Lis z Żelaznej Rządowej^[33]. Mieszkańcy współpracowali z desantami sowieckimi. W lipcu 1944 we wsi zrzucono grupę wywiadowczą majora Władimira Szajkina ps. Orłow. Miała prowadzić wywiad dla 2 Frontu Białoruskiego. Grupa skontaktowała się z oddziałem AK „Łowcy” dowodzonym przez Henryka Kierzkowskiego ps. Raban. 20 listopada 1944 grupę Polaków i Rosjan zaatakował oddział Niemców. Zginęło 2 Polaków i 2 Rosjan. Po lewej stronie drogi z Żelaznej Rządowej do Pruskołęki wystawiono pomnik im poświęcony^[9].

W dniu 1 stycznia 1945 liczebność mieszkańców określono na 384 osoby. W 1947 wieś zajmowała powierzchnię 452,96 ha i liczyła 487 osób^[14].

Po 1945 naukę prowadzono w domach prywatnych^[9]. W 1947 we wsi notowano szkołę pierwszego stopnia^[14]. 5 października 1965 otwarto murowaną szkołę tysiąclatkę^[9]. W roku szkolnym 1973/1974 ośmioklasowa szkoła w Żelaznej Rządowej kształciła 232 osoby^[14].

We wsi uruchomiono ośrodek zdrowia i lecznicę weterynaryjną^[9]. W latach 70. XX wieku ośrodek zdrowia opiekował się osobami z gminy Jednorożec (wsie: Parciaki, Dynak, Olszewka, Żelazna Rządowa, Żelazna Prywatna, Żelazna Rządowa-Gutocha, Parciaki-Stacja) i kilku wsi gminy Baranowo. W 1980 uruchomiono gabinet dentystyczny^[14].

W 1951 powstała Ochotnicza Straż Pożarna^[34]. W sierpniu 1974 do użytku oddano remizę strażacką postawioną czynem społecznym^[35]. W XXI wieku zaprojektowano modernizację budynku. Przebudowę obiektu w celu stworzenia świetlicy wiejskiej zrealizowano w latach 2019–2021. Z obiektu korzystają głównie strażacy i koło gospodyń wiejskich^[36], które funkcjonuje we wsi od 1969^[37].

W 1973 sołtysem wsi był Stanisław Olber^[14].

Współcześnie

W 2002 w Żelaznej Rządowej istniało 138 gospodarstw domowych^[38]. We wrześniu 2007 notowano tu 478 mieszkańców i 84 domy^[39]. Na dzień 25 listopada 2011 we wsi notowano 387 osób: 181 kobiet i 206 mężczyzn^[14]. Na dzień 31 grudnia 2014 wieś zamieszkiwało 85 osób w wieku przedprodukcyjnym, 226 w wieku produkcyjnym i 58 w wieku poprodukcyjnym, łącznie 369 osób^[40]. Sołtyską sołectwa Żelazna Rządowa (obejmuje wsie Żelazna Rządowa i Żelazna Rządowa-Gutocha) jest Kamila Orzoł^[41].

Od 2014 istnieje Publiczna Szkoła Podstawowa Żelazna Rządowa–Parciaki z siedzibą w Parciakach powstała z połączenia dwóch placówek w sąsiednich wsiach. W budynku w Żelaznej Rządowej uczą się dzieci z klas I–III^[42][43]. We wsi funkcjonuje ośrodek zdrowia^[44], poradnia rehabilitacyjna^[45] i apteka^[46][47].

Wierni wyznania rzymskokatolickiego należą do parafii św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Parciakach^[48].

W Żelaznej Rządowej działa Koło Gospodyń Wiejskich „Żelaźnianki to Kurpianki”^[15]. We wsi znajduje się siedziba Fundacji Dom Spokojnej Starości „Cyrenejczyk”^[15][49].

Od 2013 w Żelaznej Rządowej znajduje się pomnika kosyniera i tablica informacyjna upamiętniające bitwę pod Żelazną Rządową^[15].

Zachowały się drewniane domy kurpiowskie. Najstarsze pochodzą z okresu międzywojennego i są wpisane do gminnej ewidencji zabytków^[15]. W granicach administracyjnych wsi znajduje się kilkadziesiąt przykładów małej architektury sakralnej: krzyży przydrożnych, kapliczek i figur^[50][51]. W pierwszej połowie XX wieku istniała tu figura św. Jana Nepomucena na słupie – Nepomuk w typie charakterystycznym dla zachodniej Kurpiowszczyzny (przedstawienia ludowej proweniencji ciosane z drewna jako statyczna figura). Takie Nepomuki przetrwały w Olszewce, Połoni, Małowidzu i Budkach^[50][52].

Lasy okalające wieś należą do Nadleśnictwa Parciaki i są częścią Obszaru Natura 2000 Dolina Omulwi i Płodownicy^[53].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Żelazna (9)'' Z. Rządowa i Prywatna'', [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 762 .